6 of 62 of 6
Τους πρώτους αιώνες ο ηγούμενος της Σκήτης, όπως μαρτυρούν οι πηγές, είχε πνευματική και διοικητική δικαιοδοσία σε όλους τους ασκητές και τους ερημίτες της γύρω περιοχής. Από τα τέλη του 13ου αιώνα η Θεσσαλία έγινε το θέατρο συγκρούσεων και αγώνα κυριαρχίας διαφόρων δυνάμεων. Οι βυζαντινοί χωροδεσπότες της περιοχής αλληλοϋπονομεύονταν, οι Αλβανοί κατέβαιναν από την Ήπειρο, οι Σέρβοι από τον βορρά, οι Τούρκοι από τα ανατολικά, και η Καταλανική Εταιρεία καταδυνάστευε όλη τη Θεσσαλία. Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, ανασφάλειας και φόβου πολλοί αναζήτησαν την ασκητική απομόνωση στους στύλους των Μετεώρων. Όταν ο περίφημος κράλης των Σέρβων Στέφανος Δουσάν κατέλαβε στα μέσα του 14ου αιώνα τη Θεσσαλία και την δυτική Ελλάδα, ανακηρύχθηκε «αυτοκράτωρ Ρωμαίων και Σέρβων και παντός Αλβανού» επικράτησε ηρεμία και τάξη στη περιοχή και οι μοναχοί των Μετεώρων δέχτηκαν από μέρους του μεγάλες και ποικίλες ενισχύσεις.
Την εποχή εκείνη «πρώτος» των Σταγών ήταν η επιβλητική μορφή του μοναχού Νείλου, που θεωρείται ο οργανωτής του μοναχισμού στα Μετέωρα. Το 1367 έγινε ο κτήτορας της ακατοίκητης σήμερα μονής της Υπαπαντής, που είναι από τα αρχαιότερα μοναστήρια των Μετεώρων. Τα περισσότερα από τα 20 μοναστήρια που συγκροτούσαν την «λιθόπολη» των Σταγών, δηλαδή τα Μετέωρα, ανεγέρθηκαν τον 14ο αιώνα. Πολλά από αυτά ανακαινίστηκαν ή ξανακτίστηκαν τον 16ο αιώνα, που είναι η εποχή της άνθισης και της ακμής της «Θηβαΐδος» των Σταγών, όπως εύστοχα έχει ονομαστεί η μοναστική πολιτεία. Το 1475-76 ιδρύθηκε το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας και το 1483 τοιχογραφήθηκε το παλαιό καθολικό του Μεγάλου Μετεώρου.
Όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν τη Θεσσαλία το 1393, τα μοναστήρια αντιμετώπισαν διάφορες ληστρικές επιδρομές που τους ανάγκασε να οργανώσουν τον φρουριακό χαρακτήρα των οικοδομικών τους συγκροτημάτων. Από τα μέσα όμως του 18ου αιώνα όμως άρχισε η σταδιακή παρακμή των μονών, όταν ομάδες τουρκαλβανών άρχισαν να λεηλατούν τη περιοχή. Τα μετόχια τους ερημώθηκαν, τα κτήματά τους έμειναν για χρόνια ακαλλιέργητα και τα χρέη τους έγιναν ασήκωτο βάρος. Αποφασιστική υπήρξε η καταδυναστευτική πολιτική του Αλή Πασά όταν πήρε το πασαλίκι της Θεσσαλίας, που επέβαλλε εκτός των άλλων βαριά φορολογία.
Την εποχή εκείνη στα Μετέωρα έδρασε η μεγάλη μορφή του αρματολού παπα-Θύμιου Βλαχάβα. Ο πατέρας του, επίσης αρματολός, Αθανάσιος Βλαχάβας είχε ανακαινίσει το 1765 τη μονή της Υπαπαντής. Συνεχιστής της ηρωικής παράδοσης της γενιάς του, το 1808 οργάνωσε εξέγερση κατά του Αλή Πασά μαζί με δυσαρεστημένους τούρκους της Λάρισας και των Τρικάλων. Οχύρωσε τον απόρθητο βράχο της μονής του Αγίου Δημητρίου, που ήταν μετόχι της Υπαπαντής, και το έκανε κέντρο του αγώνα του. Στην μάχη που έγινε στο Καστράκι οι επαναστατημένοι γνώρισαν τη συντριβή, και το 1809 ο παπα Θύμιος Βλαχάβας, όπως κατέγραψε το χειρόγραφο της μονής Βαρλαάμ, θα πιαστεί και θα σταλεί στα Ιωάννινα όπου «τον έκαμαν τζερέκια [κομμάτια] τέσσερα» για φρονηματισμό των ραγιάδων. Ο φοβερός Αλής εκδικήθηκε τα Μετέωρα για την υποστήριξη που παρείχαν, γκρέμισε με τηλεβόλα το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου και «εβούλλωσε τα μοναστήρια και επήρε τους γουμένους απάνω εις τα Ιωάννινα».
Οι βιβλιοθήκες των μονών των Μετεώρων ήταν φημισμένες για τον πλούτο των περγαμηνών και χάρτινων κωδίκων τους. Επίσης διέθεταν συλλογές πολύτιμων βιβλίων της εκκλησιαστικής και θύραθεν παιδείας, αλλά και μεγάλα αρχεία με διάφορα λυτά έγγραφα που αναφέρονται σε υποθέσεις δικές τους και της ευρύτερης περιοχής. Εκεί μόνασαν πολλοί λόγιοι και «φιλόβιβλοι» μοναχοί, και σε κάποια από αυτά υπήρχαν οργανωμένα βιβλιογραφικά εργαστήρια παραγωγής εξαίρετων χειρόγραφων κωδίκων. Μεταξύ των μονών, η Υψηλοτέρα είχε πάρει το προσωνύμιο «των Καλλιγράφων» εξαιτίας της φήμης των κωδικογράφων μοναχών της. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα κατά καιρούς να προσελκύσει διάφορους συλλέκτες χειρογράφων, οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι την αμάθεια κάποιων μοναχών αγόρασαν πολλά απ’ αυτά έναντι ευτελούς τιμήματος. Λέγεται μάλιστα στις αρχές του 18ου αιώνα κάποιος πανούργος από την Δύση αγόραζε με το ζύγι τα πολύτιμα χειρόγραφα.
Στους μετεωρικούς «στύλους» λειτούργησαν όπως μαθαίνουμε από τις πηγές, σε διάφορες εποχές, οι μονές : ο Παντοκράτορας, η Υψηλοτέρα, το κελί του Κωνστάντιου, η Παναγία, η Νέα Μονή, ο Άγιος Παύλος, το Μόδιον, η μονή του Καλλιστράτου, ο Άγιος Γεώργιος του Μανδηλά, ο Άγιος Νικόλαος Μπάντοβας, η Μονή της Αλύσσου, η Υπαπαντή, η μονή του Στύλου, ο Άγιος Δημήτριος, η Μήκανη, του Κάλλιστρου, του Μπουνίλα. Κάποια απ’ αυτά έρημα από ζωή ατενίζουν σήμερα από ψηλά τα γυρίσματα της ιστορίας των ανθρώπων.
Σημαντική υπήρξε η συμβολή των μονών στην παιδεία, αφού με δικές τους δαπάνες χρηματοδοτήθηκε η ίδρυση σχολείων. Οι ηγούμενοι των μεγάλων μοναστηριών του Μετεώρου, του Βαρλαάμ και του Αγίου Στεφάνου το 1845 συνυπογράφουν γράμμα και αναλαμβάνουν να καταβάλει η κάθε μια από 500 γρόσια για την πληρωμή των μισθών των δασκάλων στα σχολεία των Τρικάλων.