Σαντορίνη

Τα κτίσματα στο νησί θα μπορούσαν να χωριστούν σε τρεις βασικές κατηγορίες, ανάλογα με τον τύπο της αρχιτεκτονικής η οποία τα διέπει:

1. Σπίτια ανώνυμης-λαϊκής αρχιτεκτονικής. Τα σπίτια αυτά έφτιαχναν ανειδίκευτοι άνθρωποι, απλά για να καλύψουν τις βασικές ανάγκες στέγασης, ωστόσο κατέληξαν να αποτελούν καλλιτεχνικά έργα με μοναδική αισθητική! Είναι τα περισσότερα στο νησί και το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η απλότητα και η πλαστικότητα των κτιριακών όγκων. Επίσης, το γεγονός ότι «διεισδύουν» το ένα μέσα στο άλλο, έχουν θόλους με διάφορα σχήματα και μεγέθη, οι υπαίθριοι χώροι έχουν σχήματα ακανόνιστα.  Οι προσόψεις τους είχαν μικρά ανοίγματα και ήταν ασβεστωμένες, είχαν παράθυρα και πόρτα με ημικυκλικό φεγγίτη. Αυτή ακριβώς η μορφή αρχιτεκτονικής έγινε πηγή έμπνευσης της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στις αρχές του 20ου αιώνα και επηρέασε έργα των Le Corbusier, Alvar Aalto κ.α.

2. Σπίτια ανώνυμης «μαστορικής» αρχιτεκτονικής. Τα συγκεκριμένα σπίτια δημιουργήθηκαν από τεχνίτες. Ήταν μεγαλύτερα και πιο σύνθετα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα περισσότερα αστικά σπίτια και οι ναοί. 

3. Σπίτια «επίσημης» αρχιτεκτονικής, (18ος-19ος αιώνας). Άρχισαν να εμφανίζονται από τις αρχές του 18ου αιώνα, καθώς οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες επέτρεψαν την εφαρμογή υστερο-αναγεννησιακών, νεοκλασικών και εκλεκτικιστικών στοιχείων στα μεγάλα οικοδομήματα.

Τα υπόσκαφα

Στην πλαγιά του βράχου κάτω από τα καπετανόσπιτα δημιουργήθηκαν τα υπόσκαφα σπίτια της Οίας.

Είναι θολωτά, σκαμμένα στο βράχο χωρίς θεμέλια, με στενή πρόσοψη και μεγάλο βάθος. Η στέγαση των κτισμένων τμημάτων τους γίνεται με θόλους ή σταυροθόλια με ένα είδος χυτής καλουπωτής κατασκευής. Τα υλικά τους είναι πέτρα (κόκκινη ή μαύρη) και η θηραϊκή γη. Αυτά μαζί με τον ασβέστη δημιουργούν ένα πολύ ισχυρό κονίαμα. Η θηραϊκή γη έχει μονωτικές ιδιότητες κι έτσι τα υπόσκαφα διατηρούνται δροσερά το καλοκαίρι και ζεστά το χειμώνα. Επίσης, αυτός ο τρόπος κατασκευής επιτρέπει τη δημιουργία μιας ποικιλίας μορφών με μεγάλη πλαστικότητα.

Στους οικισμούς της Καλντέρας ο κοινόχρηστος και ο ιδιωτικός χώρος συνδέονται ή και ταυτίζονται. Έτσι, σε πείσμα του κατηφορικού βράχου όπου είναι σκαμμένα, τα υπόσκαφα προσπαθούν να χωρέσουν τα πάντα! Μπροστά είναι η «σάλα» και πίσω η κρεβατοκάμαρα που φωτίζεται και αερίζεται μέσω της σάλας. Ο διαχωριστικός τοίχος έχει ανοίγματα ίδια με τον εξωτερικό τοίχο – δηλαδή, πόρτα στη μέση, παράθυρα δεξιά και αριστερά κι ένα παράθυρο-φεγγίτη πάνω από την πόρτα. Η κουζίνα είναι μια μικρή και χαμηλή γωνία, συνήθως κτιστή με θόλο, που επικοινωνεί με τη σάλα. Η τουαλέτα παλιότερα ήταν έξω στην αυλή. Πολύ ενδιαφέροντα είναι τα υπόλοιπα στοιχεία της κατασκευής –όπως οι σκάλες και οι καμινάδες. Παρόλο που πολλοί ταυτίζουν τα υπόσκαφα με την Οία, υπάρχουν επίσης στους οικισμούς της Φοινικιάς, του Βόθωνα, του Καρτεράδου και του Πύργου.

Τα υλικά

Τα ντόπια υλικά κατασκευής των σπιτιών ήταν οι ηφαιστειακές πέτρες, όπως η μαυρόπετρα που ήταν πολύ σκληρή και τη χρησιμοποιούσαν σε τοίχους και μάντρες, η κοκκινόπετρα που τη χρησιμοποιούσαν στα υπέρθυρα και στις επενδύσεις εξωτερικών τοίχων και η κίσσηρη, η ελαφρόπετρα, με την οποία έφτιαχναν τους θόλους. Επίσης, η θηραϊκή γη  –η άσπα, όπως ονομάζουν οι ντόπιοι το σκληρό και συνεκτικό έδαφος που δημιουργήθηκε από αλλεπάλληλα στρώματα ηφαιστειακών υλικών τέφρα, λάβα, ελαφρόπετρα και σκουριά–, ο ασβέστης που έπαιρναν κυρίως από το βουνό του Προφήτη Ηλία, το βρόχινο νερό και η ντόπια ξυλεία που όμως ήταν λίγη κι έτσι εισήγαγαν από την Ίο, την Κρήτη ή την Ρωσία. Οι πόρτες και τα παράθυρα είχαν πλαίσια φτιαγμένα από λαξευτές κοκκινόπετρες.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής στη Σαντορίνη είναι οι θόλοι. Επειδή δεν υπήρχε ξυλεία στο νησί, οι θόλοι ήταν ο βασικός τρόπος στέγασης και διακρίνονταν σε διάφορα είδη: τους κυλινδρικούς, τα σταυροθόλια, τους σφαιρικούς (που χρησιμοποιούνταν κυρίως στις εκκλησίες και στους φούρνους των σπιτιών), και τους σκαφοειδείς. Ήταν κτιστοί ή λαξευμένοι σε υπόσκαφους χώρους. Τα δάπεδα κατασκευάζονταν με θηραϊκό κονίαμα στο οποίο πρόσθεταν άμμο, ή με πλάκες από την Ίο. Πολύ λίγα ξύλινα δάπεδα υπήρχαν και μάλιστα στις κατοικίες των πλουσίων.

Οι προσόψεις στα σπίτια της λαϊκής αρχιτεκτονικής είχαν μεγάλες και συνεχόμενες λευκές (γαλαχτισμένες) επιφάνειες χωρίς αρχιτεκτονικό διάκοσμο και με μικρά ανοίγματα. Στα κτίρια της λεγόμενης «επίσημης» αρχιτεκτονικής υπήρχαν χρώματα (το κόκκινο των ηφαιστειακών πετρωμάτων ή το γαλάζιο). Σε κάποια σπίτια, όπως στα αρχοντικά της Οίας) οι προσόψεις δεν είχαν επίχρισμα, αλλά ήταν εμφανείς οι μαύρες και κόκκινες πέτρες της δομής τους και οι αρμοί με το υπόλευκο κονίαμα.