ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας το τμήμα αυτό της πόλης εκτεινόταν στα νότια μέχρι την οδό Αγίου Δημητρίου και τις παρυφές του Βαρδάρη και αποτελούσε τη συνοικία όπου κατοικούσε κυρίως ο τουρκικός πληθυσμός και ήταν γνωστή ως Μπαΐρι.
Χαρακτηριστικό της εσωτερικής οργάνωσης της Θεσσαλονίκης στα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας ήταν ο διαχωρισμός κατά εθνότητες, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και στη μορφή της.
Με βάση τα διαφορετικά πληθυσμιακά στρώματα, δημιουργήθηκαν οι αντίστοιχες συνοικίες στην πόλη, η ελληνική, η εβραϊκή και η τουρκική, καθώς και οι δευτερεύουσες συνοικίες των Αρμενίων, των Σέρβων, των Φράγκων κ.ά.
Από τον 18ο αιώνα, σε όλη την πόλη, η διάρθρωση των συνοικιών παραμένει η ίδια μέχρι την απελευθέρωσή της.

Οι τουρκικές συνοικίες της Άνω Πόλης ήταν συνήθως χωρισμένες μεταξύ τους από χέρσες εκτάσεις, αποτελούσαν όμως μια ενιαία οικιστική ενότητα με πολλές χωρισμένες γειτονιές, αποκεντρωμένες, αντίθετα από αυτό που συνέβαινε στις συνοικίες των άλλων φυλετικών στρωμάτων της πόλης, όπου υπήρχε πυκνή δόμηση. Τα σπίτια ήταν αραιοκτισμένα με μεγάλες αυλές σε απόσταση το ένα από το άλλο, με σημαντικό μέγεθος και καλή κατασκευή.

Η αρχιτεκτονική των σπιτιών μπορεί να χαρακτηριστεί ομοιογενής και παρόμοια με αυτή που κανείς συναντούσε στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο και στην Ανατολή.
Ο αρχιτέκτονας ήταν κάποιος άγνωστος κατασκευαστής, ο λαϊκός ανώνυμος αρχιτέκτονας που σχεδίαζε, έκτιζε και κατοικούσε ο ίδιος το σπίτι. Η τυπολογία είχε τα στοιχεία της λαϊκής μακεδονικής και τουρκικής αρχιτεκτονικής, δύο είδη με πολλά κοινά στοιχεία είτε μορφολογικά είτε στοιχεία διάταξης της χρήσης των χώρων. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα τουρκικά σπίτια είχαν πιο πολλά διακοσμητικά στοιχεία - τριγωνικό αέτωμα στο μέσο της μπροστινής όψης με γλυπτές διακοσμήσεις, ξύλινες κορνίζες και παραστάδες - σε σχέση με τα μακεδονίτικα που ήταν πιο λιτά και γεωμετρικά και με μικρότερα ανοίγματα.
Ένας άλλος τύπος κατοικίας που συναντάμε είναι η εβραϊκή κατοικία των Ντονμέδων με αρχιτεκτονικές επιδράσεις του νεοκλασικισμού της Δυτικής Ευρώπης τόσο στα διακοσμητικά στοιχεία της όσο και στη γενική μορφή της, πράγμα που οφείλεται στην ισπανική προέλευση και καταγωγή των εβραίων της Θεσσαλονίκης.

Γενικά οι κατοικίες ήταν διώροφα ή τριώροφα κτίσματα, με συμμετρικά οργανωμένες όψεις, όπου μερικές φορές συναντάμε τη χρήση ψευδοπαραστάδων, στοιχείο που προέρχεται από την κλασική αρχιτεκτονική.
Τα υλικά δόμησης ήταν συνήθως τα ξύλα και οι πέτρες και τα είδη δόμησης ο τσατμάς και η μπαγδατί.
Τα πιο χαρακτηριστικά μορφολογικά τους στοιχεία ήταν το σαχνισί - κλειστή προεξοχή των όγκων του ορόφου από το επίπεδο των τοίχων του ισογείου, που συνήθως συναντάμε στον πιο προνομιούχο χώρο του σπιτιού, στον οντά, το χαγιάτι - σκεπαστός υπαίθριος χώρος στον όροφο, προέκταση του εσωτερικού του σπιτιού - που αποτελούσε τον πυρήνα του σπιτιού, τον πνεύμονα αερισμού και ηλιασμού, οι διαβατικοί, που ήταν δίοδοι που οδηγούσαν στην εσωτερικη κοινόχρηστη αυλή.
Στο εσωτερικό τους τα σπίτια ήταν χαμηλοτά βανα, με ξύλινα ταβάνια με ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις ή απλές κορνίζες, ξύλινα πατώματα, σκάλες και κουφώματα.

Η απελευθέρωση της πόλης και η εγκατάσταση των προσφύγων στη δεκαετία του 1920, υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες για τη μετεξέλιξη της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας της Άνω Πόλης.
Ένας νέος τύπος κατοικίας, για να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες της στιγμής δημιουργείται, το προσφυγικό σπίτι, το οποίο και στη σημερινή εποχή αποτελεί την επικρατέστερη μορφή κατοικίας. Περίπου το 70% των σπιτιών της Α.Π. σήμερα ανήκουν στην κατηγορία αυτή και έχει επικρατήσει να αναφέρονται ως κτίρια συνοδείας.
Μορφολογικά, η κατηγορία αυτή κατοικιών ως μεμονωμένα κτίσματα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Μόνο ως αρχιτεκτονικό σύνολο, εξαιτίας της συσσώρευσης που παρουσιάζουν και σε συνδυασμό με τον περιβάλλοντα χώρο αποκτούν τυπολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον, αν μάλιστα, πάρουμε υπόψη μας το ότι συνδέονται άμεσα με την κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού της Α.Π. και την προσφυγική δομή του.

Στο σημείο αυτό λοιπόν είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι ο παραδοσιακός χαρακτήρας που σε κάποιο βαθμό διατηρεί σήμερα η Άνω Πόλη, δεν οφείλεται μόνο στη μορφολογία των ελάχιστων μακεδονίτικων σπιτιών που απόμειναν και στον πολύ περιορισμένο αριθμό όσων θα αναστηλωθούν, αλλά και σε δύο ακόμη παράγοντες:
- στην κοινωνική και δημογραφική ομοιογένεια του πληθυσμού, και
- στο ανθρωπολογικό ενδιαφέρον που αυτή παρουσιάζει και στη μοναδική διάρθρωση του οδικού δικτύου που μόνο σε πόλεις των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής συναντάμε - δαιδαλώδης μορφή, δρόμοι που δεν τέμνονται κάθετα μεταξύ τους, αδιέξοδα - και που διατηρείται μέχρι τις μέρες μας αποκτώντας ξεχωριστή ιδιαιτερότητα για τα ελληνικά δεδομένα.