Νάξος

Σε αντίθεση με τις άλλες Κυκλάδες, για το χτίσιμο του Κάστρου της Νάξου και τη δημιουργία του οικισμού μέσα σ' αυτό υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, από τις οποίες προκύπτει ότι ο οικισμός χτίστηκε βάσει συγκεκριμένου σχεδίου από μηχανικό που χώρισε και τα οικόπεδα, ενώ, όπως γνωρίζουμε, στα υπόλοιπα κυκλαδονήσια δεν υπήρχε τέτοια πολυτέλεια και οργάνωση, απλά οι λαϊκοί τεχνίτες εκεί λειτούργησαν σαν έμπειροι μηχανικοί, καθοδηγούμενοι από το αλάνθαστο ένστικτό τους.

Τα σπίτια της Νάξου διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:

α) Τα αρχοντικά στη Χώρα. Αυτά είναι κτισμένα κυρίως μέσα στο Κάστρο, αλλά υπάρχουν και αρκετά έξω απ' αυτό που ανήκουν σε πλούσιους εμπόρους.

β) Τα λαϊκά: βρίσκονται στη Χώρα και τα χωριά του νησιού.

γ) Οι Πύργοι: είναι συγκροτήματα κατοικίας χτισμένα στην εξοχή.

Βέβαια δεν παύουν να υπάρχουν ορισμένα βασικά κοινά στοιχεία που είναι: α) ο αμυντικός χαρακτήρας του οικισμού και η κατ' ακολουθία οικοδόμησή του πάνω σε λόφο που σχηματίζει φυσική ακρόπολη, στο ψηλότερο σημείο της Χώρας β) η πυκνή δόμηση, κι αυτή επακόλουθο της αμυντικής μορφής της Χώρας γ) η τείχιση και στη συνέχεια , σε μεταγενέστερα χρόνια, η επέκταση του οικισμού κι έξω απ' τα τείχη.

Το οχυρό τμήμα της Χώρας Νάξου είναι χτισμένο σε ύψωμα, 30 μέτρα περίπου πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Υπολείμματα από αρχαία κτίσματα που βρέθηκαν στην περιοχή οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ήδη από τους αρχαίους χρόνους το τμήμα αυτό του νησιού είχε κατοικηθεί και αρκετά μέλη από τα ερείπια ενσωματώθηκαν στο Κάστρο και στην τοιχοποιία μέσα σ' αυτό.

Η Χώρα αποτελείται από ένα βασικό μεσαιωνικό πυρήνα, κλεισμένο μέσα σε ισχυρό τείχος σε πενταγωνικό σχήμα, με πέντε πύργους - ένα σε κάθε γωνία - και τρεις πύλες, και από τις εκτός τείχους συνοικίες, όπου η δόμηση είναι λιγότερο οργανωμένη και αναπτύσσεται κυκλικά γύρω από ένα νοητό κέντρο: το Κάστρο.

Η μεσαιωνική πόλη της Νάξου ιδρύθηκε από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο το 1207 μ.Χ., όταν αυτός μαζί με τους συντρόφους του κατέλαβε 17 νησιά του Αιγαίου, ανακηρύχτηκε Δούκας και όρισε ως έδρα του δουκάτου τη Νάξο. Για να οχυρώσει την πόλη, έχτισε το Κάστρο και στη συνέχεια μοίρασε τη γη γύρω απ' αυτό στους ευγενείς και τους αξιωματικούς του κι έχτισαν κι αυτοί τους πύργους τους κοντά στο δουκικό πύργο. Έτσι το τείχος και ο οικισμός χτίστηκαν συγχρόνως. Το τείχος αποτελείται από τα περιμετρικά σπίτια του Κάστρου. Το κέντρο της τειχισμένης πόλης είναι η κεντρική πλατεία με την καθολική εκκλησία και τον κεντρικό πύργο -το υψηλότερο κτίριο και το οχυρότερο σημείο - που σήμερα σώζεται μόνο ένα χαμηλό τμήμα του. Σώζονται ακόμα οι δύο από τις τρεις πύλες: η μία στην κεντρική πλατεία Πραντούνα και η δεύτερη στη βορειοδυτική πλευρά με παλιά ξύλινη πόρτα.

Ο μοναδικός σωζόμενος κυκλικός πύργος είναι του Γλέζου, δίπλα απ' αυτή τη πύλη. Χαρακτηριστικά σύμβολά της δυτικής εξουσίας και επιρροής που εκφράζεται μεσαία από τη θρησκεία είναι η καθολική εκκλησία, το καθολικό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, η μονή των Καπουτσίνων και το μοναστήρι των Ουρσουλινών καλογραιών που σώζονται και σήμερα. Επίσης μέσα στο Κάστρο κατά την εποχή της ενετοκρατίας λειτουργούσαν Εμπορική σχολή και Διοικητικές υπηρεσίες. Έτσι ο οργανωμένος, οχυρός πυρήνας εξυπηρετούσε ως τόπος κατοικίας, αλλά και ως διοικητικό, εκπαιδευτικό και θρησκευτικό κέντρο των Βενετών κατακτητών. Ήταν μια πόλη που έσφυζε από ζωή.

Έξω από το κάστρο εγκαταστάθηκαν οι νησιώτες υποτελείς του Δούκα και σταδιακά δημιούργησαν τις συνοικίες Μπούργος και Αγορά. Αργότερα σχηματίζονται οι νεότερες, Γρόττα και Φουντάνα, από Εβραίους που ήρθαν στο νησί, και Νιο Χωριό από Κρητικούς και πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Τα σπίτια και εδώ όπως και μέσα στο Κάστρο είναι χτισμένα σε κυκλική διάταξη, κολλημένα μεταξύ τους, έτσι ώστε να σχηματίζουν τείχος που κλείνει με πύλες - σώζονται του Μπούργου και της Αγοράς.