Πήλιο

Αυτό που πρωτοθαυμάζει κανείς μόλις επισκεφτεί το βουνό των Κενταύρων είναι το πλήθος των καλοδιατηρημένων και συντηρημένων παλιών αρχοντικών του, τα περισσότερα από τα οποία είναι διώροφα ή τριώροφα και διαθέτουν χοντρό πέτρινο κορμό, αφού είναι χτισμένα με πέτρα και πλάκες που εξορύσσονται από τα ορυχεία του Πηλίου. Ο πάνω όροφος συνήθως προεξέχει σε σχέση με τον κάτω όροφο και έχει πολλά παράθυρα ενώ τα οικήματα αυτά χαρακτηρίζονται από την πέτρινη στέγη τους, τις ξυλόγλυπτες πόρτες και παραθυρόφυλλα και τα διακοσμημένα ταβάνια.

Δεν είναι, όμως, μόνο τα αρχοντικά που δίνουν το στίγμα τους στην περιοχή αλλά και το πλήθος των εκκλησιαστικών μνημείων, των κρηνών, των πλακόστρωτων πλατειών, των γεφυριών και των καλντεριμνιών, που συνθέτουν έναν από τους πιο παραδοσιακούς οικισμούς στην Ελλάδα.

Η αρχιτεκτονική της πηλιορείτικης κατοικίας χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ενότητες και εποχές, μέσα στο σύνολο των τριών αιώνων οικοδομικής δραστηριότητας από τον 18ο μέχρι και τον 20ο αιώνα.

Η πρώτη αρχιτεκτονική περίοδος ή περίοδος της «πρώιμης πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής» περιλαμβάνει κτίρια που χτίστηκαν μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα και χαρακτηρίζουν μια περίοδο δημιουργικής προεργασίας.

Αυτήν την περίοδο χτίζονται πύργοι, οι πρώτοι από τους οποίους ήταν επηρεασμένοι από τα πυργόσπιτα των Τούρκων τσιφλικάδων της Θεσσαλίας και ορισμένοι από τους οποίους σώζονται μέχρι τις μέρες μας αλλά με αλλοιώσεις. Είναι τριώροφα ή τετραώροφα κτίσματα με τετράγωνη κάτοψη, χτισμένη με λίθους ενώ στα πατώματα αναμειγνύεται η πέτρα με το ξύλο.

Η οχυρωμένη κατασκευή, ο συμπαγής και μεγάλης έκτασης πέτρινος κορμός τους, οι διπλοί τοίχοι, οι πολεμότρυπες, η υπερυψωμένη είσοδος με την ειδική καταπακτή από πάνω («ζεματίστρα»), τα λίγα και μικρά συμμετρικά παράθυρα και οι εξώστες ή «εξώστεγα» στον τελευταίο όροφο, που στηρίζονται σε ξύλινες αντηρίδες, είναι μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά των σπιτιών εκείνης της εποχής. Ελάχιστοι τέτοιοι πύργοι διασώζονται μέχρι τις μέρες μας ενώ πολλοί από αυτούς έχουν δεχτεί μεταγενέστερες επεμβάσεις που έχουν αλλοιώσει την αρχική τους φυσιογνωμία.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα κατασκευών αυτής της πρώτης περιόδου είναι οι πύργοι Κωνσταντινίδη και Σκοτεινιώτη στη Μακρινίτσα, ο πύργος των Ολύμπιου και του Κοκοσλή στα Άνω Λεχώνια. Ακόμα ένα πολύ εντυπωσιακό παράδειγμα πρώιμου πυργόσπιτου είναι ο οχυρός πύργος του Σουλεϊμάν ή Καραγιάννη στα Άνω Λεχώνια. Παρόλο που σήμερα είναι ερειπωμένος, χωρίς τον τελευταίο του όροφο και με γκρεμισμένη την βορειοδυτική του πλευρά, στέκει εκεί αγέρωχος προσπαθώντας με πείσμα να αντισταθεί στην παρακμή που επιφέρουν τα χρόνια.

Η δεύτερη αρχιτεκτονική περίοδος ή «κλασική περίοδος», με οικήματα βορειοελλαδίτικου τύπου, καλύπτει τους χρόνους μεταξύ του 1750 και του 1850 και εδώ κάνει την εμφάνισή του το αστικό αρχοντικό.

Τώρα τα αρχοντικά χτίζονται από Ηπειρώτες και Μακεδόνες πρόσφυγες που έχουν εγκατασταθεί στο Πήλιο, ξέρουν καλά τα μυστικά της οικοδομικής τέχνης και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική της περιόδου.

Από αυτούς ξεχωρίζουν οι Ζουπανιώτες μαστόροι, με καταγωγή από την περιοχή του Πεντάλοφου Κοζάνης, που ονομαζόταν τότε Ζουπάνι, με πρωτοστάτη τον ξακουστό Δήμο Ζηπανιώτη. Το πλήθος των αρχοντικών που κατασκευάζονται τώρα διαθέτει πέτρινη βάση που σχηματίζει ορθή και κάθετη γωνία (Γ) και δύο ή τρεις ορόφους, ενώ η κατασκευή του θυμίζει πολύ τους πρώιμους πύργους. Είναι σπίτια με ειδικά διαμορφωμένους χώρους για διάφορες χρήσεις, ενισχυμένα με ξυλοδεσιές ανά διαστήματα και με τους πάνω ορόφους κατασκευασμένους από ελαφρύ υλικό, τον τσατμά.

Το ισόγειο των σπιτιών αυτών, γνωστό ως «κατώι», διαθέτει λίγα και μικρά παράθυρα και χοντρούς πέτρινους τοίχους που διατηρούν χαμηλή και σταθερή τη θερμοκρασία ενώ χρησιμεύει ως αποθηκευτικός χώρος. Ακολουθεί από πάνω ο α’ όροφος ή μεσοπάτωμα, με το χαμηλό ταβάνι και τα τζάκια του, ο οποίος χρησιμοποιείται για τη χειμερινή διαμονή. Στον τρίτο και τελευταίο όροφο ελαφριάς κατασκευής, που χρησιμοποιείται για την καλοκαιρινή διαμονή, υπάρχει η κύρια είσοδος του κτιρίου καθώς και πολλά και μεγάλα παράθυρα, πάνω από τα οποία υπάρχουν πολύχρωμοι φεγγίτες.

Στον όροφο αυτόν συναντά κανείς και το «δοξάτο», έναν μεγάλο χώρο που καταλαμβάνει την πρόσοψη του κτιρίου και επικοινωνεί με τα υπόλοιπα δωμάτια και τον «καλόν οντά» ή «μουσαφίρ οντά», τον κύριο χώρο υποδοχής. Ο πάνω όροφος συνήθως εξέχει των κάτω ορόφων, δημιουργώντας τα «σαχνισιά». Η στέγη σκεπάζεται με πηλιορείτικες σχιστολιθικές πλάκες ενώ προεξέχει και προστατεύει έτσι το οίκημα από διάφορες καιρικές συνθήκες. Στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού υπάρχει πλούσιος ζωγραφικός διάκοσμος και τοιχογραφίες, ειδικότερα στον καλόν οντά, και ξυλόγλυπτες πόρτες και ντουλάπια. Στον εξωτερικό διάκοσμο των κτιρίων ξεχωρίζουν τα λιθανάγλυφα, τα διακοσμητικά μοτίβα και οι επιγραφές.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αρχοντικά του Πηλίου και τυπικό δείγμα της πηλιορείτικης αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου είναι το αρχοντικό Τοπάλη που βρίσκεται στη Μακρινίτσα, ένα τριώροφο οχυρωμένο κτίσμα που χτίστηκε το 1844 και σήμερα χρησιμοποιείται ως μουσείο λαϊκής τέχνης.

Η τρίτη αρχιτεκτονική περίοδος ή «ύστερη πηλιορείτικη αρχιτεκτονική» χαρακτηρίζει την τριακονταετία 1860-1890, οπότε εμφανίζονται κάποια μνημειακού χαρακτήρα νεοκλασικά κτίσματα, έργα των πλούσιων και επαναπατρισμένων από την Αίγυπτο Πηλιορειτών. Είναι πιο σύγχρονα και καινοτόμα, εμπλουτισμένα με «ακαδημαϊκά στοιχεία» και επηρεασμένα από αιγυπτιώτικες αρχιτεκτονικές μορφές της εποχής, ενώ σηματοδοτούν το πέρασμα από την παραδοσιακή στη νεοκλασική αρχιτεκτονική.

Και αυτά τα αρχοντικά διαθέτουν δύο ή τρεις ορόφους ενώ χαρακτηρίζονται από τις λιτές γραμμές, τις μαρμάρινες λεπτομέρειες και τις απόλυτα συμμετρικές όψεις. Περίτεχνες ξύλινες εξώπορτες, μεγάλα και συμμετρικά παράθυρα, σιδερόφρακτα μπαλκόνια, μεγάλες σκάλες και τρίβολα τόξα συμπληρώνουν την κατασκευή ενώ τώρα η κεντρική είσοδος συνδέεται απευθείας με την μακρόστενη σάλα. Χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά δείγματα αυτής της εποχής είναι τα αρχοντικά του Ζούλια, του Κανταρτζή και του Τσοποτού στην Πορταριά, του Ξηραδάκη στην Τσαγκαράδα, του Χατζηαργύρη στην Άλλη Μεριά, το αρχοντικό Τζώρτζη στον Άγιο Γεώργιο Νηλείας κ.ά.

Φυσικά δεν είναι μόνο τα αρχοντικά που συναρπάζουν τον επισκέπτη και συνθέτουν την ιδιαίτερη πηλιορείτικη οικιστική παράδοση, αλλά και τα διάσπαρτα εκκλησιαστικά μνημεία που ξεχωρίζουν για την ιδιότυπη αρχιτεκτονική τους και την εντυπωσιακή εσωτερική τους διακόσμηση και συμπληρώνουν με την ομορφιά τους το ιδιαίτερο τοπίο. Μοναχοί, ιερείς, αγιογράφοι και τοπικοί τεχνίτες ήταν αυτοί που ανέλαβαν την ανέγερση και τη διακόσμηση των ναών.

Το βουνό των Κενταύρων είναι κατάσπαρτο από μοναστήρια, παλιά και νέα, ναούς και μικρά ξωκλήσια τα οποία εντυπωσιάζουν με τα ξυλόγλυπτα τέμπλα τους, τις τοιχογραφίες και τις φορητές εικόνες αλλά και τη μεγαλόπρεπη κατασκευή του εξωτερικού τους χώρου. Τα περισσότερα από αυτά τα εκκλησιαστικά μνημεία διαθέτουν παλιά και αξιόλογα ξυλόγλυπτα τέμπλα, εντυπωσιακά εικονοστάσια, θαυμαστές αγιογραφίες και τοιχογραφίες, αξιόλογα χαρακτικά και λιθανάγλυφα αλλά και διάφορα εκκλησιαστικά σκεύη.

Τα αρχοντικά του Πηλίου

Αυτό που πρωτοθαυμάζει κανείς μόλις επισκεφτεί το βουνό των Κενταύρων είναι το πλήθος των καλοδιατηρημένων και συντηρημένων παλιών αρχοντικών του