Κρήτη - Ηράκλειο

Την Μινωική (προϊστορική) εποχή θα πρέπει να υπήρχαν σποραδικά σπίτια στο σημερινό κέντρο του Ηρακλείου, ενώ κάποιες μικρές κοινότητες ζούσαν στους γειτονικούς λόφους. Ο οικισμός με το όνομα Ηράκλειο πρέπει να διαμορφώθηκε κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. (9ος π.Χ. αιώνας) στην περιοχή ανάμεσα στις οδούς Δαιδάλου και Επιμενίδου, δηλαδή στην κορυφή του λόφου, που πάνω του είναι κτισμένο το σημερινό κέντρο του Ηρακλείου σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Σχετικά με την προέλευση του ονόματος Ηράκλειο, ο μύθος αναφέρει ότι η Ρέα, η μητέρα του Δία, ανέθεσε στους Κουρήτες τη φύλαξη του νεογέννητου γιου της στην προσπάθεια της να τον γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο. Ένας από αυτούς, ο Ιδαίος Ηρακλής, χάρισε το όνομά του στο σημερινό Ηράκλειο.

Την πρώτη βυζαντινή περίοδο (4ος-9ος μ.Χ.) η μικρή πόλη Ηράκλειο συναντάται με το όνομα Κάστρο, ονομασία που υποδηλώνει μια κάποιας μορφής οχύρωση. Τότε η Κρήτη αποτελούσε επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, ενώ διοικητικό, στρατιωτικό και θρησκευτικό κέντρο του νησιού ήταν η Γόρτυνα.

Σαρακηνοί Άραβες εκδιώκονται από την Ισπανία και με αρχηγό τον Αμπού Χαφς Ομάρ εκμεταλλευόμενοι την αμυντική αδυναμία της Κρήτης σταδιακά την καταλαμβάνουν το 824-828 μ.Χ. Κύρια ασχολία τους ήταν η πειρατεία, γι’ αυτό και επέλεξαν το Ηράκλειο για πρωτεύουσα του εμιράτου τους. Η γεωγραφική του θέση στο βόρειο και κεντρικό τμήμα του νησιού διευκόλυνε από τη μια τις επιδρομές τους προς τις ακτές του Αιγαίου και από την άλλη τη συλλογή προϊόντων από όλη την Κρήτη για το εμπόριό τους με τα ισλαμικά κράτη. Το Ηράκλειο οχυρώνεται με τείχος με λίθινη βάση και πλίνθινο σώμα, το οποίο περιβάλλεται από βαθιά τάφρο (khandaq) από εκεί και παίρνει το όνομά της Rabdh el Khandaq δηλαδή Φρούριο της Τάφρου, εξελληνισμένο Χάνδακας και εκλατινισμένο Κάντια. Η μορφή του αραβικού Χάνδακα δεν πρέπει να είχε μεγάλες διαφορές από το βυζαντινό και το ενετικό Ηράκλειο.

Για τους βυζαντινούς η Κρήτη και η πρωτεύουσά της Χάνδακας, επί Αραβοκρατίας ήταν άντρο πειρατών και δουλεμπόρων. Αραβικές πηγές από την άλλη αναφέρουν ότι στην καινούρια τους κτήση οι Άραβες ανέπτυξαν το δικό τους πολιτισμό με πνευματικό κέντρο τον Χάνδακα, δικό τους νόμισμα, ανεπτυγμένη μεταλλοτεχνία και κεραμική.

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επιδίωξε επανειλημμένα να ανακτήσει την στρατηγικής σημασίας Κρήτη για τον έλεγχο των θαλάσσιων οδών στη νότια Μεσόγειο θάλασσα. Το 961 ο Νικηφόρος Φωκάς, αρχιστράτηγος και μετέπειτα αυτοκράτορας του Βυζαντίου το κατάφερε και από τότε ξεκινά η δεύτερη βυζαντινή περίοδος για το νησί.

Ο Χάνδακας κατά την πολιορκία είχε ισοπεδωθεί και η παράλια θέση του ήταν επισφαλής από πειρατικές επιδρομές, γι’ αυτό ο Νικηφόρος Φωκάς θέλησε να μεταφέρει την πρωτεύουσα λίγο νοτιότερα στο Κανλί Καστέλι (σήμερα Προφήτης Ηλίας), χτίζοντας μάλιστα και φρούριο.

Ωστόσο ο λαός της Κρήτης δεν θεώρησε σαν καλή επιλογή την εγκατάλειψη του Ηρακλείου και την μετακίνηση στην ενδοχώρα, γιατί αυτό θα σήμαινε τον μαρασμό του θαλάσσιου εμπόριου με δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία του νησιού. Ετσι οι κάτοικοι γρήγορα επέστρεψαν στο παραθαλάσσιο Ηράκλειο και άρχισαν την ανοικοδόμηση του. Το λιμάνι οργανώθηκε καλύτερα και χτίστηκε νέα οχύρωση πάνω στα θεμέλια του αραβικού τείχους. Πολύ σύντομα το Ηράκλειο αναπτύχθηκε σε πολιτεία με αστική οργάνωση, τη μοναδική στην Κρήτη, και πήρε το όνομα Μεγάλο Κάστρο.

Η τέταρτη Σταυροφορία του 1204 είχε ως συνέπεια την πτώση της Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στους Σταυροφόρους. Μετά από μία σειρά διεκδικήσεων, τελικά το 1211 η Κρήτη οριστικοποιείται στα χέρια των Ενετών, κυριαρχία η οποία θα κρατήσει μέχρι το 1669, όπου η Κρήτη αποτελεί μία ενιαία διοικητική περιφέρεια με το όνομα Βασίλειο της Κρήτης (Regno di Candia). Η Κάντια (Ηράκλειο) πρωτεύουσα του βασιλείου, υπήρξε τους πέντε αιώνες της ενετοκρατίας το πολιτικό, στρατιωτικό, εμπορικό, κοινωνικό και πνευματικό κέντρο του νησιού από τα σπουδαιότερα αστικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου.

Η οικονομική άνθηση της Κρήτης γενικότερα, αλλά και ειδικότερα της πρωτεύουσας Κάντια (Ηράκλειο), οδήγησε στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στην ανάπτυξη μίας Βενετο-Κρητικής αστικής κοινωνίας με εκλεπτυσμένη ζωή. Τους δύο τελευταίους αιώνες της ενετικής κυριαρχίας το Ηράκλειο είχε σχεδόν τριπλασιαστεί σε έκταση και παράλληλα η τουρκική απειλή είχε αρχίσει να διαφαίνεται. Το 1645 ξεκίνησε ο πέμπτος βενετοτουρκικός πόλεμος. Τούρκικος στρατός αποβιβάστηκε στη δυτική Κρήτη το 1645, και μετά από πολλές σκληρές μάχες, οι Τούρκοι κατάφεραν να γίνουν κύριοι όλης της Κρήτης, εκτός του Χάνδακα (Ηράκλειο).

Η πολιορκία του Χάνδακα ξεκίνησε το 1647 και διήρκησε 22 χρόνια, μέχρι το 1669, όπου τελικά έπεσε στους Τούρκους έπειτα από προδοσία του βενετοκρητικού Αντρέα Μπαρότσι. Ο Κιοπρουλή Πασάς μετά την παράδοση του Ηρακλείου γκρέμισε ένα τμήμα του τείχους για να μπει θριαμβευτικά σε μία πόλη κατεστραμμένη. Ελάχιστα σπίτια στο κέντρο της παλιάς πόλης ήταν κατοικήσιμα, τα υπόλοιπα ερειπωμένα και κατεστραμμένα από τα βόλια, οι δρόμοι στρωμένοι με οβίδες και βλήματα, μπάζα από γκρεμισμένα σπίτια και πλήθος πτωμάτων.

Άμεσα ξεκίνησε προσπάθεια ανοικοδόμησης της πόλης, η οποία έγινε έδρα του «Γραμματικού της Πόρτας» κάτι αντίστοιχο σε διοικητή ορισμένο από το σουλτάνο. Ανακαινίστηκαν τα ενετικά δημόσια κτίρια για να στεγάσουν τις διάφορες υπηρεσίες, ενώ οι περισσότερες εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά. Η εποχή όμως που ακολούθησε χαρακτηρίζεται από πολιτισμική και οικονομική παρακμή ενώ δεν σταμάτησαν οι επαναστάσεις των ντόπιων για να απελευθερωθούν και αργότερα να ενωθούν με την Ελλάδα.

Μόλις τον 18ο μ.Χ. αιώνα οι ιστορικές συγκυρίες ευνόησαν τον προοδευτικά αυξανόμενο Κρητικό πληθυσμό να συμμετάσχει στις εμπορικές δραστηριότητες και τότε φάνηκε μία σταδιακή ανάπτυξη του Χάνδακα.

Το Δεκέμβριο του 1913 κηρύσσεται επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Κρήτη αποτελεί πλέον αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους και στα επόμενα χρόνια μοιράζονται τις ίδιες περιπέτειες και το ίδιο μέλλον. Η μικρασιατική καταστροφή το 1922 έχει σαν αποτέλεσμα την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία. Συνολικά μετακινούνται ένα εκατομμύριο Ελληνες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική θράκη προς την Ελλάδα, ενώ την Ελλάδα εγκαταλείπουν μιισό εκατομμύριο Μουσουλμάνοι.

Οι τελευταίοι (23.821) μουσουλμάνοι κάτοικοι του Ηρακλείου αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πόλη και στη θέση τους έρχονται πολλές χιλιάδες πρόσφυγες από την Μικρά Ασία. Ο πληθυσμός της πόλης αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς και νέοι οικισμοί, όπως η Νέα Αλικαρνασσός, τα Τρία Πεύκα, ο Κατσαμπάς, οι Πατέλες κ.ά., προστίθενται στον πολεοδομικό της ιστό.

Στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου το Ηράκλειο παρουσιάζει την εικόνα ενός αναπτυσσόμενου σύγχρονου αστικού κέντρου, με έντονη εμπορική - ναυτιλιακή κίνηση και «ζωηρή» κοσμική ζωή.

Στις 28 Οκτωβρίου του 1940 κηρύσσεται ο Ελληνο-Ιταλικός πόλεμος, ενώ οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941. Η Κρήτη βρίσκεται ουσιαστικά ανοχύρωτη γιατί οι Κρητικοί στρατιώτες είναι εγκλωβισμένοι στην ηπειρωτική Ελλάδα και δεν προλαβαίνουν να επιστρέψουν έγκαιρα και να αντιμετωπίσουν την γερμανική εισβολή στο νησί που ξεκινά στις 20 Μαΐου του 1941 (Μάχη της Κρήτης).

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στο Ηράκλειο αλλά και σε ολόκληρη την Κρήτη οργανώνεται η αντίσταση κατά των κατακτητών. Η δράση των αντιστασιακών οργανώσεων εξοργίζει τους Ναζί που συχνά προβαίνουν σε αντίποινα εκτελώντας άμαχο πληθυσμό και καταστρέφοντας ολόκληρα χωριά, όπως η καταστροφή των Ανωγίων και το ολοκαύτωμα της Βιάννου.

Τη νύχτα της 13ης προς 14ης Ιουνίου 1942 ομάδα σαμποτέρ, που εφτασε στην Κρήτη με το Ελληνικό υποβρύχιο "Τρίτων", εισχωρούν στο χώρο του αεροδρομίου και καταστρέφουν με εμπρηστικές βόμβες 20 περίπου αεροπλάνα της γερμανικής αεροπορίας. Την επόμενη μέρα, στις 14 Ιουνίου, οι δυνάμεις κατοχής εκτελούν 50 κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Ηρακλείου ως αντίποινα στο σαμποτάζ. Λίγες μέρες νωρίτερα, στις 3 Ιουνίου οι Γερμανοί είχαν εκτελέσει 12 ακόμα Ηρακλειώτες. Προς τιμή των 62 αυτών εκτελεσθέντων πήρε το όνομα της η Λεωφόρος 62 Μαρτύρων στο Ηράκλειο.

Στις 11 Οκτωβρίου 1944 έρχεται η πολυπόθητη μέρα της απελευθέρωσης για την πόλη του Ηρακλείου. Από τότε η περιοχή ακολουθεί την τύχη του νησιού και όλης της Ελλάδας.