Μεσσηνία

Τα σπίτια και τα καλύβια της αγροτιάς

Στην οικοδομική παράδοση των δυτικών περιοχών της Πελοποννήσου, κυριαρχεί η επικλινής ξύλινη στέγη με κεραμίδια ή πλάκες. Η επιπεδόστεγη κάλυψη είναι εντελώς άγνωστη. Το κύριο υλικό δομής στα ορεινά ήταν πάντοτε η πέτρα και στα πεδινά, κατά κανόνα, η «αντισεισμική» πλίθα. Το χρονικό βάθος εφαρμογής του τελευταίου τρόπου δομής αποδεικνύει ο πρωτοελλαδικός οικισμός στη Βοϊδοκοιλιά. Τα παραπάνω κατασκευαστικά πρότυπα επιβάλλουν στην τοπική αρχιτεκτονική και αντίστοιχα μορφολογικά χαρακτηριστικά.

Τι πληροφορίες όμως έχουμε για «παλιότερα»; Ο περιηγητής Εβλιγιά Τζελεμπή περνώντας το 1668 από την Αρκαδία αναφέρει ότι τα σπίτια εκτός κάστρου ήταν πέτρινα με κεραμίδια και είχαν οχυρή μορφή με μικρά παράθυρα σαν πολεμίστρες από τον φόβο των Φράγκων. Ο άγγλος περιηγητής Bernard Randolph, κινούμενος στον Μοριά στα τέλη του 17ου αιώνα γράφει:

«τα κτίσματα είναι ως επί το πλείστον από πλίθες φτιαγμένες από πηλό και κομμένα άχυρα και ξεραμένες στον ήλιο. Οι τοίχοι των θεμελίων είναι από πέτρα και ασβέστη. Ελάχιστα σπίτια έχουν ύψος πάνω από δύο πατώματα. Καλύπτονται με ψημένα κεραμίδια. Δεν υπάρχουν πολλά μεγάλα σπίτια στον Μοριά...».

Το 1692 ένας υψηλόβαθμος αξιωματούχος, ο Θαδδαίος Γραδενίγο, εντοπίζει την αιτία που περιόριζε το μέγεθος των σπιτιών:

«από τα πιο προσιτά δάση βγαίνουν τραβέρσες (travamenti), πού δεν ξεπερνούν τα δεκαέξι ως δεκαοκτώ πόδια μήκος και τις τρεις ως πέντε ίντσες πάχος- κατόπιν οι σανίδες (tavole) είναι το πολύ πέντε με έξι πόδια μακριές και οκτώ με δέκα ίντσες πλατιές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, όλα τα σπίτια του Βασιλείου να έχουν δωμάτια τού ιδίου μεγέθους».

Μετατρέποντας τα βενετικά πόδια σε μέτρα, βρίσκουμε, ότι το μήκος τραβέρσας κυμαινόταν από 5,50 μέχρι 6,25 μέτρα. Τραβέρσες είναι τα οριζόντια δοκάρια, αυτά που στηριγμένα αμφιέρειστα στους απέναντι τοίχους καθορίζουν το μέτρο του πλάτους στο ορθογώνιο σπίτι. Σ' αυτό τον απλό κατασκευαστικό περιορισμό στηρίζεται και η μορφή που έχει το μακρινάρι.

Το βενετικό κτηματολόγιο του Φαναριού (catastico ordinano) ολοκληρωμένο το 1698, αλλά και αυτό της Καλαμάτας του ιδίου έτους, που σώζονται στο Αρχείο Grimani της Βενετίας, μας πληροφορούν ότι τα περισσότερα σπίτια στα πεδινά χωριά του πρώτου τεριτορίου ήταν σκεπασμένα με άχυρο και μόνο ελάχιστα ήταν με κεραμίδια. Σε καμιά δεκαπενταριά ωστόσο ορεινά χωριά με σημαντικότερο την Ανδρίτσαινα οι στέγες ήταν καλυμμένες με πλάκες (plache), ντόπιο δηλαδή σχιστολιθικό ασβεστόλιθο. Αντιθέτως, στο εξ ολοκλήρου πεδινό τεριτόριο της Καλαμάτας, τα σπίτια ήταν με κεραμίδια και μόνο μια μικρή αναλογία ήταν με άχυρα. Ανάλογες πληροφορίες δίνουν τα δύο κτηματολόγια για το τεριτόριο του Ναυπλίου. Απογράφουν σπίτια κεραμοσκεπή ή αχυροσκεπή, ξύλινες παράγκες ή καλύβες σκεπασμένες με χώμα. Στα σπίτια της υπαίθρου «υπερτερούν ελαφρά τα αχυροσκεπή». Από το κτηματολόγιο του Άργους (1700) και την εκκλησιαστική απογραφή (1696), τόσο στην κωμόπολη όσο και στην περιοχή της ξαναβρίσκουμε επίσης αχυροσκεπείς τύπους και καλύβια.

Ο περιηγητής Leake, γράφει ότι στην άνω μεσσηνιακή πεδιάδα ήταν «αρκετοί μικροί οικισμοί αποτελούμενοι κυρίως από καλύβια μ' άχυροσκέπαστες στέγες». Ο ίδιος, περιγράφει μια αχυρένια καλύβα ωοειδούς μορφής στο χωριό Άγιος Ιωάννης της Καρύταινας. Ο Καστελλάν το 1797, κάπου μεταξύ Μεθώνης και Ναβαρίνου, συνάντησε έναν θερινό καταυλισμό νομάδων με πολλές καλύβες. Από την περιγραφή φαίνεται ότι πρόκειται για «τραγατσούλες», τύπο καλύβας πού και σήμερα κατασκευάζουν οι αγρότες τα καλοκαίρια σε Μεσσηνία και Ζάκυνθο. Τέσσερις κορμοί από κυπαρίσσια μπηγμένοι στη γη και δύο οριζόντια επίπεδα, το κάτω από τάβλες, οριοθετούν ένα εναέριο κυβικό δωμάτιο. Ένας δευτερεύων κατασκευαστικός κάνναβος από καλάμια ντύνεται με φτέρη. Η πρόσβαση γίνεται με ξύλινη σκάλα, την είσοδο κλείνει μια κου­ρελού. Η μορφή της μοιάζει με παρατηρητήριο, αυτός ήταν και ο αρχικός προορισμός: το αποκατεστημένο της όνομα «δραγατσούλα» προέρχεται απ' το μεσαιωνικό δραγάτης = φύλακας αμπελιών. Ονομάζεται επίσης «φρετζάτα» ή απλά «καλύβα».

Από τα παραπάνω έγινε εμφανές ότι το μεγαλύτερο μέρος της αγροτιάς κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας ζούσε σε απλά ισόγεια, συχνά στοιχειώδη καταλύματα από εφήμερα υλικά, «καλύβες» και «καλύβια». Οι δύο τελευταίοι όροι συχνά ταυτίζονται, συγχέονται ή παραλλάσσουν από τόπο σε τόπο. Κάποιοι κάνουν και διάκριση μεταξύ των όρων: όταν ο φέρων οργανισμός κατασκευάζεται από οργανικά υλικά κάνουμε λόγο για «καλύβα» και όταν γίνεται από ανόργανα (πέτρα ή πλίθα) για «καλύβι». Το καλύβι είναι ισόγειο.